Ensemble

Hoe spelen kunstenaars met humor, tragiek, ironie en hoe geven ze dit beeldend vorm? Gebruiken ze humor om kritiek te geven op machtsstructuren of op onze (consumptie)maatschappij?

We starten onze wandeling bij het werk van de Duitse kunstenares Kati Heck (°1979). Haar werk oogt barok en overdadig. Heck gunt ons een blik op een bevreemdende parallelwereld bevolkt door pornosterren, tandeloze nazi’s en levende worsten die rondhangen in een idyllische omgeving. Hoewel de ondertoon speels en ironisch is, blijft de toeschouwer vaak achter met een unheimlich gevoel. Humor is voor Heck een belangrijk middel om iets ernstigs bespreekbaar of zichtbaar te maken. In 2012 verwierf het M HKA het drieluik Neue Freunde (Hot Hot Spatzi) van Heck. Twee sinistere personages, een soldaat en een cowboy, spelen de hoofdrol. De doeken van Heck worden bevolkt door mensen uit haar persoonlijke omgeving. Haar modellen poseren (meestal voorzien van bizarre attributen en kostuums) zelfbewust voor de camera. Deze beelden worden vervolgens tot een schilderij verwerkt en vaak nog voorzien van onverklaarde slogans; “Mijn duifje, kan je me de boter even doorgeven?”

De Belgische kunstenares Ria Pacquée (°1954) brengt toevallige situaties en objecten uit de alledaagse wereld in beeld. In het begin van de jaren 1980 ontwikkelt ze het typetje Madame waarvan ze gedurende enkele jaren het leven onderzoekt. De foto’s zijn beelden van performances waarin de kunstenares fragmenten uit het leven van ‘Madame’ blootlegt. Van haar doen en laten zijn foto’s gemaakt die afgedrukt werden op schilderdoek. Het M HKA bezit een reeks van zes foto’s. In haar eerste optredens was ‘Madame’ een deerniswekkende, aan televisie, sherry en valium verslaafde vrouw die aan huis gekluisterd was. In de loop der jaren groeit ze uit tot een eenzame volksvrouw met grijze haren en een bril met zwaar montuur. Vanaf dan is ze juist actief buitenshuis en neemt ze deel aan allerlei activiteiten. De foto’s van ‘Madame’ laten de belevingswereld van een vrouw met een minimum aan middelen en sociale contacten zien. Hoewel licht humoristisch spreken deze foto’s van een eindeloze eenzaamheid en verbeelden ze de tragiek van individuen die moeite doen om op een bevredigende manier deel te nemen aan het dagelijks leven.

Ook al is de nood niet hoog, onze volgende stop is bij de toiletten op het gelijkvloers. Deze toiletten zijn een kunstwerk van de Franse kunstenaar Robert Filliou (1926-1987). Oorspronkelijk ontwierp Filliou dit project voor een museum in Mönchengladbach. Omdat het daar niet gerealiseerd werd, schonk hij het in 1979 aan de Stichting Gordon-Matta Clark. De kunstwerken van de Stichting vormden het begin van de M HKA-collectie. Projet de Toilettes (1969) was één van de eerste kunstwerken die in het M HKA in 1987 gerealiseerd werden. Het gaat om drie deuren die leiden naar drie toiletruimtes. De kunstenaar nodigt de bezoeker uit om door de deur van zijn keuze – mannen, vrouwen of kunstenaars – naar binnen te gaan. Filliou zag in iedereen een kunstenaar en elk toilet, inclusief het kunstenaarstoilet kan dan ook door iedereen vrij gebruikt worden. Met een vleugje humor en ironie haalt hij hier het statuut van de kunstenaar onderuit. Met iets banaals en alledaags als een toilettenproject heft de kunstenaar de grens tussen kunst en het leven op. In de inkomhal is er nog meer werk van Filliou te zien. Ook in zijn films geeft hij op een ludieke manier commentaar op ons wereldbeeld, op de positie van de kunstenaar en op de sociale en economische waarde van kunst.

Verder vind je in de inkomhal ook een videowerk van de kunstenaar Jimmie Durham (°1940). Zijn werk is veelzijdig en poëtisch, altijd met een vleugje humor of ironie. Grünewald begint als een documentaire over een bos, opgeluisterd met trompetgeluiden. Net wanneer je je begint af te vragen welke dieren een dergelijk geluid voortbrengen, sijpelen vogelgezang en het geluid van werkende mensen de oren binnen. Daarna volgt een visuele aanwijzing: een stoet mensen wordt in beeld gebracht. De aanwezigen voeren de vreemdste handelingen uit waarbij de kijker het raden heeft naar hun beweegredenen. Een hint volgt pas wanneer de camera uitzoomt en in beeld brengt wat voorheen buiten het gezichtsveld lag. Durham toont hoe de dingen in beeld worden gebracht en hun uitwerking hebben op de toeschouwer. Wat te horen is, is aanvankelijk niet te zien en wanneer je het hoorbare te zien krijgt, ga je het anders interpreteren. Het verwarrende schuilt in het feit dat Durham de dingen zo weet te reorganiseren dat er een andere orde der dingen ontstaat die even logisch aanvoelt als de echte. Op deze manier bekritiseert de kunstenaar op een poëtische en ironische manier de gevestigde orde en biedt er een alternatief voor.

We eindigen onze wandeling op de tweede verdieping, in de ronde zaal, bij een installatie van de Belgische kunstenaar Guillaume Bijl (°1946). Het M HKA kocht deze installatie aan in 1993. Oorspronkelijk werd dit werk getoond in een oude achtertuin van galerie Zeno X te Antwerpen. Daar werd het opgesteld als een buitenverblijf prefab-chalet met typische binnenhuisinrichting Mon Chalet genaamd. Het werk is één van Bijls ‘situatie-installaties’. In deze installaties voegt hij iets toe aan de sociale of publieke ruimte en ondermijnt zo de realiteit ervan, hij toont als het ware een niet-realiteit in de realiteit. Ironie en humor zijn sterk aanwezig in zijn oeuvre. Zijn werk is tragikomisch, “in feite is het bedoeld om te lachen en te wenen tegelijkertijd” zegt hij zelf. Als kunstenaar heeft hij een groot relativeringsvermogen, zowel voor zichzelf als kunstenaar als voor onze paradoxale samenleving. Hij bouwt aan een visuele kritische inventarisatie van onze westerse beschaving. “Ik ben een kunstenaar die een stukje van zijn tijd wil visualiseren en ik doe dat in verschillende etappes op verschillende plaatsen en op verschillende tijdstippen, die mij geboden worden. ... Ik blijf in wezen een anarchist en je moet een beetje een anarchist zijn om mijn werk te begrijpen.. én humor hebben.”, zegt Bijl.